مشعل نورانی
فرزانگان شیعه با توضیح و تبیین حقایق و انتشار مكارم به رشد جامعه و بالندگی و پویایی انسانها كمك شایان توجهی كرده و به رغم محرومیتها و مشقّات فراوان عمر با بركت خود را در راه احیای فضایل صرف نموده اند. آنان مصداق این فرمایش حضرت امام صادق(ع)اند كه:
« رحم الله قوما كانوا سراجا و منارا، كانوا دعاة الینا باعمالهم و مجهود طاقتهم» .(1)
یعنی خداوند رحمت خویش را شامل حال افرادی نماید كه چون چراغ فروزان و مشعل منور راه دیگران را روشن ساخته اند و با كردار خویش مردمان را به طریق ما فرا خواندند و با تمامی توان حق را معرفی كردند.
« حكیم میرزا مهدی الهی قمشه ای» از تبار چنین فرزانگانی است
صفحه 134
كه از قله توحید و كوهستان یكتاپرستی جویبارهای با صفا و چشمه های پرطرواتی را به سوی دشت انسانیت جاری ساخت تا درستی و راستی و فضیلت در سرزمین تشنه معرفت به شكوفایی و باروری رسد.
این عارف ربانی و مفسر و مترجم قرآن كه آیت حق و اسوه وارستگی و اخلاص شناخته می شود در آثار منظوم و منثورش الهام از معارف قرآنی و احادیث خاندان عصمت(ع) مشاهده می شود و نگاشته های نیكویش با پندها و مواعظ و حكم اخلاقی آمیخته و تشنگان اندیشه های ناب را به سوی مناقب اهل بیت(ع) و سیره سرشار از معنویت ایشان توجه می دهد و فرهنگ پرفروغ آن ستارگان آسمانی را با جانها و روان ها به صورتی جذاب در می آمیزد و خردها و فطرتها را با حكمتهای عالی تشیع آشنایی می دهد.
نیكان، خاندان و خانواده
اجداد حكیم میرزا مهدی الهی قمشه ای از سادات بحرین و از بزرگان علم و معرفت و حافظان قرآن به شمار می رفته اند.(2) گفته می شود كه در دوران حكومت نادرشاه كه سادات را تحت شكنجه و فشارهای شدید قرار می دادند نیكان حكیم مخفیانه از بحرین به شهرستان قمشه از توابع استان اصفهان مهاجرت می كنند و سیادت خود را به دلیل اختناق حكم مخفی می نمایند. عموزادگان آن حكیم
صفحه 135
به سیادت صحیح معروفند امّا ایشان احتیاط می كردند.((3)
علامه حسن زاده آملی می نویسد: آن بزرگوار از سادات بحرین و از بیت علم و عرفان و زهد و تقوا بود. بارها به این بنده می فرمود: اصلا از سادات بحرینم ولی چون در كسوت متعارف فعلی شناخته شده ام از تبدیل عمامه سفید به سیاه خودداری می كنم!(4)
حكیم الهی قمشه ای در شرح حال منظومی كه برای خود گفته به این مسأله اشاره دارد:
نیكان بُوَدم از سادات بحرین
ز حفّاظ قرآن قرّاء دفتر
زمانه خواندشان در شهر قمشه
بدور نادر آن مرد دلاور(5)
دست خطی از آن مرحوم بر جای مانده كه سلسله شریف خاندانش را برای برادرزاده اش به صورت ذیل به نگارش در آورده است:
« میرزا مهدی بن حاج ملاابوالحسن بن حاج عبدالمجید بن حاج محمدرضا بن حاج عبدالملك بن حاج شیخ جعفر السید البحرینی رحمهم الله تعالی» .(6)
پدر بزرگ حكیم الهی از افراد خوشنام شهرستان قمشه به شمار می رفت كه در انجام امور خیر شهرتی به سزا داشت. آب انبار و پل حاج عبدالحمید و مدرسه علمیه حاج عبدالحمید از باقیات صالحات ایشان در شهر قمشه است.
وی قبل از آنكه میرزا مهدی الهی دیده به جهان گشاید طی
صفحه 136
رؤیایی صادق مشاهده كرده بود كه ملامحمد مهدی ابن ابی الفتوح قمشه ای( از دانشوران در گذشته این دیار) از هودجی از آسمان بر زمین فرود می آید و به اتاق ایشان وارد می شود. از آن پس ایشان بارها نزد پدر میرزا مهدی آمده، از عیال وی كه در انتظار مولود تازه ای بود عیادت می نمود و بی صبرانه در انتظار میلاد آن فرزند لحظه شماری می كرد و پیوسته می گفت: « این نوزاد نامش محمد مهدی است و در زمره علمای بزرگ خواهد گردید» .
سرانجام انتظارها به سر رسید و در سال 1319قمری و بنا به نقلی بهسال 1320ستاره پرفروغ این خانواده هویدا گردید.(7) و دوستداران وارستگی را در موجی از شعف و سرور فرو برد. نامش را مهدی نهادند و بعدها كه در خرد و حكمت و تدریس معارف دینی و فرهنگ تشیع سرآمد اقران گشت و فروغ ایمانش تابیدن گرفت به محی الدین ( زنده كننده معارف دینی) ملقب گردید و در شرع و ادب تخلص الهی برای خود برگزید. چنانچه خود در بیتی بدین الفاظ اشاره دارد:
« الهی» طبع و « مهدی» نام و در عشق
لقب گردید « محی الدین» منوّر
در محضر اساتید قمشه، اصفهان، مشهد و تهران
میرزا محمد مهدی در پنج سالگی به مكتبخانه رفت و تا هفت سالگی مقدمات ادبیات فارسی و عربی را آموخت و سپس نزد پدر و ادبای شهر قمشه به پیگیری تحصیلات و فراگیری علوم دینی
صفحه 137
پرداخت و با وجود خردسالی به دلیل هوش سرشار و برخورداری از حافظه ای قوی، كتب مهم و مشكل زبان و ادب پارسی و عربی را یاد گرفت و چون ده بهار را پشت سر نهاد « شرح نظام» را نزد پدر آموخته بود و در پانزده سالگی در ادبیات عرب به درجه ای از توانایی رسید كه شرح نظام نیشابوری، مغنی اللبیب ابن هشام و مطوّل تفتازانی را تدریس می نمود.(8)
به موجب ذكاوتی كه در وجودش نهفته بود كمتر نیاز می دید كه به مرور درسها بپردازد و اوقات فراغت خویش را برای كمك به معاش خانواده سپری می كرد.
مقدمات فقه و اصول و حكمت را در شهرضا از ملامحمد هادی فرزانه قمشه ای ( 1385 - 1302ه.ق) و دیگران بیاموخت. نامبرده در علوم عقلی و نقلی و بی اعتنایی به دنیا و زخارف آن معروف بود.(9)وی در حكمت، كلام و لسفه آثار مفیدی دارد.(10) حسین امین جعفری ( 1369 - 1295ه.ق) از فضلایی است كه حكیم قمشه ای مجلس درس وی را غنیمت می شمرد.(11) او تحصیلات مقدماتی و بخشی از علوم اسلامی و آثار فقهی را در وطنش آموخت و در ضمن از تجربیات علم و دانش های پدری فاضل و مؤمن بهره برد. امّا در فصل شكفتن و به
صفحه 138
سن چهارده سالگی، توفان حوادث و امواج بلا به سوی وی یورش آورد و پدر دانشمند و مادر پك سرشت خود را از دست داد(12) و در غم فقدان والدین سوگوار گردید.
با وجود ممانعت برادر بزرگش به شوق تحصیل در اصفهان راهی این شهر شد و در حجره طلبه های قمشه ای سكن اصفهان در مدرسه صدر مسكن گزید. در آن جا از محضر شیخ محمد حكیم خراسانی ( متوفای 1355ه.ق) به مدت یك سال استفاده نمود.(13) حكیم نامبرده از شاگردان خاص و وارث علم و اخلاق میرزا جهانگیرخان قشقایی ( استاد شهید مدرس) به شمار می رفت.(14) آیةالله سید حسن مدرس صبح ها در مدرسه جده كوچك درس فقه و اصول و عصرهادر مدرسه جده بزرگ درس منطق و شرح منظومه می گفت. مجلس درس آن شهید در اصفهان بزم محبت و كلاس تدریس رشادت و استواری و شجاعت بود.(15) حكیم الهی قمشه ای كه از این محفل پرفیض برخوردار بوده است، می گوید: وقتی صبحگاه در محضرش حاضر شده، به بیانش گوش می دادیم هر لحظه در وجود ما نیرویی تازه دمیده می شد، به طوری كه در پایان درس خود را پهلوانی شجاع حس می نمودیم. به طور كلی بیان درس در روحیات شاگردان اثر ویژه ای داشت كه از
صفحه 139
وصف آن عاجزم.(16)
حكیم الهی كه سخت جویای حقیقت و مشتاق معارف قرآنی و فرهنگ اهل بیت بود بیش از یك سال در اصفهان نماند و این دیار را به قصد مشهد مقدس ترك نمود تا به مدد اساتید این جایگاه مبارك و سرشار از معنویت به كمالات فكری و عرفانی نایل آید. وی در مشهد به مدرسه نوّاب راه یافت و در این مكان حجره ای اختیار نمود و به تحصیل مشغول شد. برادر بزرگش حسینعلی، بخشی از مخارج زندگی و تحصیلات او را تأمین می كرد. با این
حال، ایام اقامت در مشهد از لحاظ اوضاع مادی برای او با مشقت و مرارت توأم بود و در این مدت به قناعت می گذراند و ماه ها غذای پختنی نمی خورد. گاه گاه به دشت های اطراف می رفت و در طول هفته از توت درختان ارتزاق می نمود.
وی در میان اساتیدش از مرحوم آقا بزرگ حكیم ( میرزا عسكری شهید) بسیار سخن می گفت، آن بزرگوار در علوم نقلی و عقلی مهارت داشت و در خراسان مرجعیت و ریاست تامه را عهده دار بود و از نامبرده كراماتی نیز نقل كرده اند.
از اساتید دیگر الهی قمشه ای، آیةالله العظمی حاج آقا حسین قمی ( 1366 - 1282ه.ق) می باشد كه در دوران مرجعیت و زعامت این فقیه فرزانه رویدادهای مهمی رخ داد كه با موضع گیری های به جا و قاطع
صفحه 140 ایشان جایگاه و عظمت مقام مرجعیت بیش از پیش نمایان گردید. نامبرده در ماجرای كشف حجاب رضاخان با موضعگیری شجاعانه این توطئه شوم را رسوا نمود.(17)
شیخ اسدالله یزدی مشهور به هراتی كه در منطق و حكمت، هیئت و علوم ریاضی مهارت داشت و از دانشمندان و پرهیزگاران ارض قدس رضوی بود یكی از استادان میرزا مهدی الهی قمشه ای است. حكیم قمشه ای می فرمود: شرح نصوح قیصری را در محضر جناب عارف بزرگوار آقا شیخ اسدالله یزدی ( متوفی به سال 1345ه.ق) فرا گرفتم. ایشان به ما سفارش می كرد كه بی وضو در درس حاضر نشوید.(18)
مرحوم حاج ملامحمدعلی فاضل ( متوفی 1342ه.ق) كه از مدرسان و حكمای معروف مشهد بوده جرعه هایی از حكمت و عرفان را به كام اندیشه حكیم الهی قمشه ای بریخت. این عارف محقق سال ها محضر قضاوت داشته و از شاگردان نامدار میرزای شیرازی بوده است.(19)
حاج شیخ حسن مشهور به فاضل بُرسی كه حوزه درسی با اهمیت و پرتحركی داشت و بسیاری از علما از محضرش بهره گرفته اند، از دیگر كسانی است كه حكیم الهی قمشه ای سعادت استفاضه از انوار علمی وی را یافت. او در فقه و اصول مهارت داشت و كتاب فوائد شیخ مرتضی انصاری را تدریس می كرد. چندی بر اثر كسالت در بُرس رحل اقامت افكند و بعد از مدتی با حالت بیماری به عتبات عالیات هجرت
صفحه 141
نمود و در سال 1353ه.ق د رآن مكان مبارك رحلت نمود.(20)
از دیگر كسانی كه میرزا مهدی الهی از محضرش محظوظ گشت آیةالله حاج میرزا حسین فقیه سبزواری( متوفی 1386ق) است. ایشان یكی از رؤسای روحانیت خراسان و نیز از زعمای حوزه علمیه مشهد به شمار می رفته و آثار خیری از خویش بر جای نهاده است.(21)
پس از شهریور 1320ه.ش ( 1360ه.ق) كه با تغییرات عمده در دستگاه حكومت پهلوی تا حدودی فشار سیاسی از روی مظاهر دینی و روحانی برداشته شد زعامت حوزه مشهد را دو عالم بزرگ و معروف دینی حاج شیخ مرتضی آشتیانی و آقا میرزا مهدی اصفهانی در دست گرفتند و بار دیگر به بازسازی بنیادهای روحانی در این شهر مقدس پرداختند. فقه و اصول در حلقه درس این دو مدرس بزرگ طلایی را گرد آورد.(22)
میرزا مهدی در تدریس خود مقید بود كه مطالب خود را در چارچوب دستورهای ائمه اطهار(ع) بیان كند و بر این نكته تكید داشت كه سیر و سلوك در معارف الهی ضمن آنكه به تقوا نیاز دارد باید با استفاده از روایات معصومین (ع) صورت پذیرد. اصرار ایشان در كسب كمالات عرفانی و رسیدن به قله های معنوی بر انجام واجبات و
صفحه 142
ترك محرمات بود و با هر ریاضتی كه مستلزم سماع و كردار خانقاه نشینان توأم بود، مخالفت می كرد.(23)
حكیم الهی پس از طی مدارج علمی و حكمت و كسب دانش قرآنی و روایی در مشهد مقدس بر آن شد تا به تهران سفر كند و از آنجا به ری و قم و سپس به حوزه نجف اشرف برود ولی زمانه خیمه اش را به تهران زد و خك ملك ری دامنگیرش ساخت.
بر كرسی تدریس
ایشان در تهران به مدرسه میرزا حسین سپهسالار( شهید مطهری كنونی) وارد شد. در آن ایام شهید آیةالله سید حسن مدرس سخت مشغول تعمیرات این مدرسه بود. حكیم الهی در ضمن بیان خاطره ای اظهار داشته است: مدتی در آنجا ماندم و به درس كفایةالاصول جناب مدرس می رفتم و ایام اقامت در آن مدرسه به درازا كشید. ایشان روزی از من پرسید: مسافرت شما به كجا انجامید؟ عرض كردم:
چشم مسافر چو بر جمال تو افتد
عزم رحیلش بدل شود به اقامت
من ضمن اینكه به درس ایشان می رفتم یك درس منطق و یك درس فلسفه را هم در مدرسه شروع كردم.(24)
استاد الهی قمشه ای ضمن تدریس در این مدرسه از محضر حكیم و فیلسوف شهیر محمدطاهر فقیه نصیری طبری مشهور به آقامیرزا طاهر تنكابنی ( 1320 - 1242ه.ش) فرزند فرج الله استفاده كرد. او از
صفحه 143
شاگردان برجسته میرزا ابوالحسن جلوه ( 1314 - 1238ه.ق) است.(25)
پس از تأسیس دانشگاه در كشور، مدرسه سپهسالار كه محفل ادبا و مجلس حكما بود به دانشكده معقول و منقول تبدیل گردید. حكیم الهی قمشه ای ضمن تدریس منطق، حكمت و ادبیات در آن مكان به عنوان یكی از برجسته ترین اساتید دانشگاه تهران شناخته شده، با نوشتن كتاب « توحید هوشمندان» به درجه دكترا از دانشكده مزبور نایل آمد. همچنین به عنوان استاد زبان و ادبیات عرب در دانشكده ادبیات دانشگاه تهران مشغول افاضه به مشتاقان معرفت گردید.
ایشان ضمن تدریس، با جملاتی شیوا، شیرین و پرجاذبه مفاهیم دشوار فلسفی را بیان می كرد و در تأیید اظهارات علمی خود از اشعار عرفانی شاعران بزرگ پارسی چون مولوی، حافظ و سعدی شاهد می آورد و در پایان با نهایت فروتنی خاصی سروده های خویش را برای شاگردان می خواند.
با وجود كهولت، آیات قرآن، روایات ائمه (ع) و عبارات كتاب اشارات بوعلی، اسفار ملاصدرا، شرح منظومه سبزواری، فصوص الحكم ابن عربی و دیگر كتب فلسفی و عرفانی را به خاطر داشت(26) در تدریس فلسفه و حكمت به ظرفیت افراد توجه می كرد. روزی در محفلی چون می خواستند حكیم الهی را به شهید مدرس معرفی كنند، شهید مدرس می گوید: لازم نیست او را به من معرفی كنید چون پدربزرگ
صفحه 144
این شخص - مرحوم حاج ملك - موجب شد كه من مدرس شوم.
پس از تبعید آن فقیه مبارز و مجتهد والامقام، طلاب مدرسه سپهسالار بر گرد حكیم الهی قمشه ای جمع شده، كتابی را به ایشان دادند و گفتند تا این زمان مدرس این كتاب را برای ما تدریس می كرد و اینك شما تنها كسی هستید كه ما می توانیم از محضرش استفاده كنیم. ایشان بعد از این واقعه به یاد خواب خویش كه چند سال قبل در مشهد دیده بود، افتاد و تعبیر آن را همین ماجرا دانست.(27)
استاد علامه حسن زاده آملی كه به مدت یازده سال خوشه چین خرمن خرد حكیم الهی قمشه ای بوده می گوید: از محضر این عارف ربّانی تمام حكمت منظومه سبزواری و مبحث نفس اسفار و حدود نصف شرح خواجه نصیر الدین طوسی بر اشارات شیخ الرئیس را تلمذ نمودم و نیز در مجلس قرآن آن جناب خوشه چین بودم.(28)
در معرفی الهی قمشه ای همین بس كه چون یكی از فضلای تهران از محضر علامه طباطبایی استاد طلبید، آن مفسّر نامی خطاب به وی گفته بود: الهی قمشه ای غیر از این ظاهر است، از محضرش استفاده كنید.(29)
دیگر از فضلایی كه حوزه درسی حكیم الهی قمشه ای را درك نموده و از ابعاد اندیشه اش محظوظ گشته حضرت آیةالله عبدالله
صفحه 145
جوادی آملی ( متولد 1312ه.ش) است. وی بخشی از شرح منظومه و نیز الهیات و بخش عرفان شرح اشارات خواجه نصیر طوسی را نزد حكیم الهی آموخته است.(30)
ایشان می گوید: درس مرحوم الهی نسبت به درس دیگر اساتید با روح تر و پرورنده تر بود... بین نماز مغرب و عشاء، اشارات تدریس می نمودند و اصرار داشتند نمازشان در اول وقت شرعی اقامه گردد.(31)فضلایی چون: ربّانی تربتی، سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، دكتر محمود انوار، كاظم مدیر شانه چی، سید محمدباقر حجتی، محمدباقر محقق، و حاج شیخ عبدالرحیم ملكان كه تخلص « ناصح» دارد از شاگردان حكیم الهی قمشه ای بوده اند.(32)
آثار و تألیفات
حكیم الهی قمشه ای در جای جای مباحث فلسفی، عرفانی و كلامی ضمن تشریح مباحث متنوع برای اثباث گفتارهای علمی خود آیه ای از قرآن را شاهد می آورد تا هر گونه شك را از ذهن افراد برطرف سازد و اهمیت موضوع را روشن نماید. وی ضمن آنكه در اشعار به شدت تحت تأثیر قرآن و حدیث بود در سروده هایی ویژه تحت عنوان « قصیده قرآنیه» از كلام حق سخن گفته است.
صفحه 146
طی سالهای 1322 - 1320ه.ش تفسیر ابوالفتوح رازی به اهتمام شادروان الهی قمشه ای در ده جلد انتشار یافت كه در سال های 1324و 1335ه.ش تجدید طبع گشت. وی در این طبع، حواشی ارزنده ای بر تفسیر یاد شده نوشته كه از نظر اهل فن دور نیست.(33)
سرآغاز ترجمه قرآن به زبان امروزی به همت حكیم الهی قمشه ای صورت گرفته است. وی بدون آنكه در اصل معنا دخل و تصرفی كند تفسیر خلاصه ای با بیان ساده و در خور فهم برای عموم ارائه كرد، به طوری كه مرحوم آیةالله العظمی سید حسین بروجردی (ره)كه در تفسیر قرآن تبحر خاصی داشتند در مقام مقایسه با دیگر ترجمه ها فرموده بودند، هیچ ترجمه ای را با ترجمه الهی قمشه ای مقایسه نكنید. كاری كه ایشان كردند بسیار فوق العاده است.(34)
ترجمه تفسیر گونه الهی قمشه ای كه بعدها اصطلاحات فراوانی از سوی وی بر آن صورت گرفت نخستین بار در سال 1323ه.ش به چاپ رسید و با وجود انتقادهایی كه برخی بر آن داشته اند و بعد از دهها ترجمه دیگر هنوز در تیراژهای بسیار وسیع و گسترده از سوی ناشران متعدد تهرانی و شهرستانی تجدید طبع گردیده، در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد.
عرض ارادت به پیشگاه رسول كرم (ص)و خاندان آن سرور در اخلاق و رفتار و آثار علمی و عرفانی این عالم ربّانی كاملا مشهود است
صفحه 147
و بخش مهمی از سروده هایش در واقع ترجمان سخنان معصومین(ع) می باشد.
گزیده ای از سخنان حضرت علی (ع)تحت عنوان « حكمت عملی یا اخلاق مرتضوی» در ده مقاله به انضمام خاتمه مقالات از سوی حكیم الهی قمشه ای تنظیم شده كه برای برخی فرموده های امام شرحی اجمالی اما دقیق و پرمحتوا نوشته است.
اثر مزبور برای بار نخست در زمان حیات استاد در خاتمه كتاب « حكمت الهی» به طبع رسید و به تازگی با مقدمه، تصحیح و تعلیقات آیةالله حسن زاده آملی به پیشگاه مبارك عاشقان معارف و حكم و تشنگان آب حیات كوثر ولای علوی تقدیم گردیده است.
سروده زیبا و شیوای وی كه تحت عنوان « نغمه الهی» چاپ شده شرح منظومی است از خطبه همّام حضرت علی (ع)در این اثر حكیم الهی قمشه ای خطبه مزبور را به چندین بخش تقسیم نموده و هر بخش را با اشعار توضیح داده است.
یكی از گنجینه های حقایق الهی و معارف اهل بیت (ع) صحیفه سجادیّه امام چهارم است كه در زمره نهج البلاغه می باشد و آن را « زبور آل محمد (ص)و « انجیل اهل بیت(ع)» نامیده اند. استاد میرزا مهدی الهی این اثر قدسی را با ترجمه ای زیبا به زبان فارسی برگردانیده و در مقدمه ای زیبا به معرفی اجمالی آن پرداخته است. ضمنا برخی دعاها نیز توضیح داده شده است.
از افاضات علمی و پژوهشهای ارزشمند آن نامدار میدان معرفت
صفحه 148
مجموعه نسبتا مفصل « حكمت الهی» در دو مجلد می باشد، كه خود در معرفی آن می نویسد: این كتابی است در حكمت الهی فقه كبر، كلام و فلسفه اسلامی از قرون اول حكمت تا عصر حاضر، حاوی اقوال بزرگان و خردمندان الهی عالم و مطالب همه با ادله عقلی، منطقی و قرآن، مبرهن گردید یا به وجدان ذوق اهل معرفت و كمال مستند است.
كتاب فصوص الحكم فارابی در الهیات خاص، عرفان و معرفت نفس به نگارش در آمده كه حكیم الهی قمشه ای با دیدگاه های استوار خود كه بر قرآن و حدیث مبتنی است به شرح این اثر پرداخته است. شرح مذكور در خاتمه با توضیح « خطبه توحیدیه» حضرت علی (ع)تزیین شده است.
آثار دیگر آن حكیم به شرح ذیل می باشند:
- فلسفه معلم ثانی ابونصر فارابی كه در تهران همراه با كتاب « توحید هوشمندان» از آثار دیگر مرحوم الهی و در سال 1322ه.ش به صورت سربی و در قطع جیبی انتشار یافته است.
- مشاهدات العارفین فی احوال السالكین الی الله، كه نسخه خطی آن نزد اخوی ایشان بوده و مرحوم الهی این كتاب را با خط خود نوشته و امضا كرده است.
- مناسك حج عاشقان، اثری است منظوم كه در سال 1381ه.ق در تهران چاپ گردید و نیز در آخر دیوان آن حكیم درج شده است.
صفحه 149
- رساله ای در فلسفه كلی
- رساله ای در سیر و سلوك
- رساله ای در مراتب ادرك
- حاشیه بر مبدأ و معاد ملاصدرای شیرازی
- رساله ای در مراتب عشق
- نغمه حسینی در احوالات حضرت سیدالشهداء (ع)و واقعه كربلا كه در این اثر تاریخ زندگانی حضرت امام حسین (ع)و قیام آن حضرت به نظم در آمده و سعی بر این بوده است كه بر طبق كتب مستند تنظیم شود.
- ترجمه مفاتیح الجنان كه بارها در تیراژ بالا چاپ شده و به تازگی انتشارات اسوه به طرزی جالب و با حروفچینی كامپیوتری به طبع آن مبادرت نموده است.
- دروس عرفانی از مكتب علوی، چاپ تهران به سال 1337ه.ش
- تصحیح دو بیتی های باباطاهر عریان
- كلیات دیوان حكیم الهی قمشه ای.(35)
سخنور پرهیزگار
الهی قمشه ای از دوران نوجوانی با احساسات ظریف شاعران انس و الفت داشت. در آیینه شعر تواناییهای خود را بروز داد و معارف
صفحه 150
دینی، باورهای شیعی، مضامین قرآن و روایی و نیز محبت توأم با معرفت به پیشگاه اهل بیت(ع) را با ذوق لطیف خویش ممزوج ساخت و از زبان شعر به تشریح مباحث اعتقادی، كلامی و معرفی ستارگان درخشان آسمان امامت و ولایت پرداخت.
رگه هایی از عرفان اسلامی در اشعارش به جهان بینی وی رنگ و بوی حكمت عملی بخشیده است. معارف قرآنی، حكمت های عالی و براهین فلسفی را با هم آشنایی داده و از آنها نتایج اخلاقی می گیرد و می كوشد تا خواننده را از خواب غفلت بیدار نموده، جان و خرد خفته اش را حیات روحانی و ابتهاج معنوی بخشد.
مناجات با خداوند در اشعار این حكیم سخنور به وفور دیده می شود. علامه حسن زاده آملی نوشته است: از اول تا آخر دیوانش یك كلمه لغو نمی یابی، دیوانش از فاتحه تا خاتمه شور و نوا و سوز و گداز است از طلعت دیوانش فروغ آن انّ من الشعر لحكمة ساطع و از صداقت بیانش شروق انّ من البیان لسحرا طالع است. نازكی اشعارش خود برهان ناطق و تقریظ مرحوم ملك الشعراء بهار بر اشعارش شاهدی صادق است. این بنده گوینده ای از
معاصرین را نمی شناسد كه آن همه مضامین رفیع حكمت و معانی منیع عرفان را به این سبك روان به رشته نظم كشیده باشد:
دقیقه های معانیش در سواد حروف چو در سیاهی شب روشنی پروین بود.(36)
دیوان « الهی» مجموعه گرانباری است كه پاره ای از درّهای
صفحه 151 شاهوارش در شرح خطبه امیرالمؤمنین (ع)در نشانه های پارسایان به نام نغمه الهی می باشد. قسمت دیگرش در ذكر حاسه پرشور كربلا با عنوان نغمه حسینی است و بخشی از آن شامل قصایدی متین حاوی پندهای نغز حكیمان و روشن ضمیران است و ختامش با غزلهایی وزین و عالی مضامین، قطعات و رباعیاتی دلپذیر صورت گرفته است.ملك الشعرای بهار در خصوص سروده هایش می گوید: « ... گوینده این اشعار... عروض را دماغ موزون او پیدا كرده و قافیه را ذوق فطری او تشخیص داده ( است) ... و آنچه با ذوق خاص او راست آمده درست یافته و به كار بسته است. از هیچ كس مدح ننموده و به كلی از مدح و اسلوب قصاید مدیحه كه در ادبیات پارسی بابی بزرگ است كناره گرفته و در غزل نیز به مذاق اهل حال - حالی بین فلسفه و عرفان و شریعت - برگزیده است...» (37)
نمونه ای از سروده مناجات گونه او:
همی گفتم الهی یا الهی
به عالم، بی پناهان را پناهی
تویی یارب ز حال زارم آگاه
برآور یوسف جان من از چاه
تو دانی خوار و زار و خسته جانم
تو دانی انتظار كودكانم
به جان نیكوان بر جانم ای دوست
ترحم كن ز غم برهانم ای دوست
به رحمت از گناهانم چشم در پوش
به مسكینان متاع عدل مفروش
چو خواهی از من و خون خوردن من
به رنج و درد هجران مردن من...
صفحه 152
اخلاق و رفتار
حكیم الهی قمشه ای در مسیر تلاشهای علمی به خواسته های متعالی و گرایشهای والا توجه داشت و بدین سبب حالاتی چون صداقت، وارستگی اخلاق و زهد در اخلاق و رفتارش متجلی بود و از طریق ارتباط با خدا، ذكر، عبادت و تهجد و تصفیه اعمال، این خصوصیات را در خویشتن تقویت می نمود.
در برابر اوامر الهی و تكیدهای ائمه (ع) از امیال و خواسته های فردی صرف نظر می كرد و از دام خودخواهی رهایی یافت و در سروده ای زیبا چنین گفته است:
دریغا كه در دام نامم هنوز اسیر خیالات خامم هنوز
ز بعد ریاضات و درس و سلوك نشد توسن نفس رامم هنوز
تن سفله طبع از تمنای شهد كند دمبدم تلخ كامم هنوز
دل من اگر خلوت خاص هوست چرا در غم خاص و عامم هنوز...
استاد حسن زاده آملی كه از پرورش یافتگان مكتب این عارف متشرّع بوده می گوید: متجاوز از ده سال با او حشر داشتم، یك كلمه حرف ناروا و یا یك جمله بیهوده از او نشنیدم. چه گریه ها و زاریها از او دیده ام و چه اندرزها از وی به یادگار دارم.(38)
همسرش طیبه الهی ( تربتی) در ضمن خاطراتی گفته است: در خانه، در امور داخلی كمك می كردند، بسیار بشّاش و خوش صحبت بودند. اگر نصف روز متوالی تدریس می نمود، كسی اظهار خستگی
صفحه 153
نمی كرد. نیمه شب از خواب برمی خاست و پس از نوافل و نماز شب در صحن خانه قدم می زد و به سیارات و ستارگان آسمان چشم می دوخت و از شگفتی های جهان هستی لذّت می برد. ناملایمات را تحمل می نمود و می گفت: بلاهای این جهان همه از جانب حق است. بارها فقیری به در خانه می آمد كه چیزی به او بدهیم، اثاثیه ای همچون ظروف مسی و مانند او به او می دادند و می گفتند برو بفروش و خرج كن. امر به معروف و نهی از
منكر ایشان با ملایمت و از روی دلسوزی بود. روحی شجاع داشت و كینه كسی را در قلب خویش جای نداده بود.
بسیار قانع و با لباسی عادی و مسكنی ساده زندگی می كرد و چون بیمار می شد می گفت: داروی من هفت بار قرائت سوره حمد است. در زمستان ها در اتاق درسش كه در منزل منعقد می گشت نه كرسی بود و نه بخاری؛ تنها یك چراغ لامپای گردسوز و فرشی فرسوده. و برخی شب ها كه هوا بسیار سرد می شد منقل زیر كرسی اتاق دیگر را كه عائله اش در آن بودند به اتاق درس می آورد و خكستر رویش را كنار می زد و بدان حال می گذراند.(39)
حكیم الهی قمشه ای به سبب كمالاتی كه از طریق تزكیه و تهذیب، عبادت و اخلاص كسب كرده بود، لیاقت هم نوایی و نغمه سرایی با قدسیان را داشت و از كرامات و حالات فوق العاده هم بی بهره نبود.(40)
صفحه 154
بعد از اقامت ایشان در تهران و دوستی بسیار نزدیك و همكاری تنگاتنگ با شهید مدرس و پس از آنكه حكومت غاصب و رضاخانی مدرس را دستگیر و تبعید نمود، الهی قمشه ای هم روانه زندان گردید كه به سفارش ذكاءالملك فروغی ( نخست وزیر وقت) به دلیل ارتباط علمی كه با ایشان داشت آزاد شد. گویا زمانی وی را به فشار سیاسی یا تطمیع از سوی دستگاه منحوس پهلوی تهدید كرده بودند كه در غزلی با این مطلع گفته بود:
من نه آن دیوانه عشقم كه زنجیرم كنند
یا به جز در دام زلف یار، تسخیرم كنند
من نه آن مرغم كه صیادان عالم بافسون
دانه افشانند و در دامی به تزویرم كنند
در سروده ای دیگر گویا به رضاخان ملعون طعن می زند و می گوید:
دین عزیز است و رجال دین شریف و بزرگ
تف به آن ابله كه قدر و شوكت دین كاستی
از كلاغ زشت خوی ژاژخای هرزه طبع
چند در باغ طبیعت نعره و غوغاستی(41)
سرانجام در حالی كه آن حكیم نامدار به اصلاح خلاصةالتفاسیر خود مشغول بود در شب سه شنبه 12ربیع الثانی 1393ه.ق ( 25اردیبهشت ) 1352دعوت حق را لبیك گفت و به سرای باقی شتافت، پیكر پكش از تهران به قم انتقال یافت و در جوار بارگاه حضرت معصومه (س)در وادی السلام ( اتاق شماره ) 19این شهر به خك سپرده شد.
پی نوشت ها:
1.الحیاة، محمدرضا حكیمی و محمد حكیمی، ج اول، ص 298.
2.مجله پیام انقلاب، شماره مسلسل 168ص 32.
3. خوشه ها، طیبه الهی قمشه ای(تربتی) ، ص 131و 132.
4. نامه ها و برنامه ها، آیةالله حسن زاده آملی، ص 80.
5. نغمه عشّاق الهی قمشه ای، ص 367و نیز نغمه حسینی، ص 215.
6. مجله پیام انقلاب، همان شماره، همان صفحه .
7. الذریعه، شیخ آقا بزرگ تهرانی، ج 24ص 237و نیز همین مأخذ، ج 13ص 289.
8. مجله پیام انقلاب، همان شماره .
9. حكمت عقلی یا اخلاق مرتضوی، استاد محی الدین الهی قمشه ای، مقدمه علامه حسن زاده آملی، ص 33.
10. تاریخ حكما و عرفا متأخرین صدرالمتألهین، منوچهر صدوقی سها، ص 82.
11. زندگانی حكیم جهانگیر قشقایی، مهدی فرقانی، ص 126.
12. مجله پیام انقلاب، همان .
13. تذكره شعرای معاصر اصفهان، سید مصلح الدین مهدوی، ص 53.
14. نشریه جاویدان خرد، سال سوم، شماره اول، بهار 1365ص 9.
15. مدرس مجاهدی شكست ناپذیر، عبدالعلی باقی، ص 28.
16. مرد روزگاران، علی مدرسی، ص 48.
17. نك: حاج آقا حسین قمی، قامت قیام (از سری دیدار با ابرار) محمد باقر پورامینی .
18. در آسمان معرفت، آیةالله حسن زاده آملی، ص 257.
19. میرزای شیرازی، شیخ آقا بزرگ تهرانی، ترجمه محمد دزفولی، ص 175 - 174.
20. جشن نامه مدرس رضوی، گروهی از نویسندگان، ص 7ضمیمه های تاریخی علمای خراسان، میرزا عبدالرحمن، ص 260.
21. گنجینه دانشمندان، محمد شریف رازی، ج 5ص 222و نیز همین مأخذ، ج 7ص 152.
22. گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع كنونی حوزه علمیه مشهد، آیةالله العظمی سید علی خامنه ای، ص 28.
23.میراث ماندگار، مجموعه مصاحبه های سال چهارم كیهان فرهنگی، ص 178 - 177.
24. مدرس مجاهدی شكست ناپذیر، ص 192 - 191.
25. نك: میرزا ابوالحسن جلوه حكیم فروتن، از نگارنده .
26. یاد و خاطراتی از حكیم الهی قمشه ای، امیر محمد انوار، مجله یغما سال 36شماره 12اسفند 1352ص 752.
27. این رؤیای صادقانه در فصل دوم كتاب آشنای عرشیان به قلم نگارنده آمده است .
28. پاسداران اسلام (استاد حسن زاده آملی) مجله پیام انقلاب، شماره مسلسل 112ص 21.
29. حكم عملی یا اخلاق مرتضوی، ص 41 - 40.
30. گفتگوی نشریه صحیحفه با آیةالله جوادی آملی، شماره 30ص 5.
31. مجله كیهان فرهنگی، شماره 9سال 1364گفتگو با آیةالله جوادی آملی با تغییر در عبارات و جملات .
32.آشنای عرشیان، به قلم نگارنده، ص 87 - 86.
33. الذریعه، ج 7ص 96 - 95.
34. مجله پیام انقلاب، شماره 169ص 30.
35. در تنظیم فهرست آثار آن حكیم سخنور از این منابع بهره گرفته شده است: الذریعه مجلّدات 19 5معجم مؤلفین شیعه، علی فاضل قاینی نجفی، ص 367 - 361تذكره شعرای معاصر اصفهان، ص 53سخنوران نامی معاصر ایر.ان، ج 1ص 11بهار و ادب فارسی ج 1ص 222نامه ها، برنامه ها، ص 81 - 80.
36. نامه ها و برنامه ها، ص 82 - 81.
37. از مقدمه ملك الشعرای بهار بر نغمه عشاق كه در سال 1321هش به طبع رسیده است .
38. نامه ها و برنامه ها، ص 81.
39. در آسمان معرفت، ص 265 - 264.
40. نك: خوشه ها، ص 128.
41. نغمه حسینی، ص 220و پیام انقلاب شماره 169ص 33.
نویسنده : غلامرضا گُلی زواره
|
