|
مسجد نمونه اسلام عهده دار نقشهای مهمّی در عرصه های عبادی، تربیتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و نظامی است. مطالعه این نقشها، سیمای مسجد نمونه را برای ما روشن می كند. اكنون در چند فراز به بررسی این رسا لتهای مهمّ می پردازیم.
الف ـ ویژگی های عبادیِ مسجد نمونه
در فرهنگ دینی نام مسجد یادآور بندگی كرنش در پیشگاه خداوند متعال است. مسجد یعنی جایگاه سجده؛ و سجده اوج عبادت و بندگی انسان برای خداست؛ كه: «السُّجودُ مُنتَهَی العِبَادَه مِن بَنی آدَمَ».[1]
در حقیقت در آیین پاك محمّدی ـ صلّی الله علیه و آله ـ با آن كه همه گستره خاك، مسجد است كه: «جُعِلَت لِیَ الاَرضُ مَسْجِداً ....»[2] ولی برترین و اصیل ترین محفل برای عبادت و تقرّب جستن به خداوند متعال مسجد است.
از این رو، در قرآن كریم بر جنبه های عبادی مسجد بیش از هر بُعد دیگر آن تأكید شده است.
مسجد جایگاه عبادت و پرستش خالصانه خداوند است. «وَ اَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُو مَعَ اللَّهِ أَحَداً»[3]
در گفتار معصومان ـ علیهم السّلام ـ كه ترجمان قرآن است ـ نیز بر این بُعد مسجد فراوان تأكید شده است.
بر پایه حدیثی قدسی از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ خداوند مسجد را زیارتگاه خویش برشمرده؛ كه:«اَلا طُوبَی لِعَبْدٍ تَوَضَّأ فِی بِیْتِهِِ ثُمَّ زارَنی فِی بَیْتی»[4]: خوشا به حال بنده ای كه در خانه خویش وضو بگیرد، آنگاه مرا در خانه ام زیارت كند.»
این زیارت و اُنس و قُرب در سایه عبادت خالصانه مؤمنان در مسجد فراهم می آید. انوار تابناك این پرسش پاك و بی آلایش، برای عرش نشینان پرتو افكنی می كند؛ آنسان كه ستارگان آسمان برای ما خاك نشینان نور افشانی می كنند. كه:«اِنَّ بُیُوتی فی الأرْضِ المَساجِدُ تُضِیءُ لِأهْلِ السَّماء كَمَا تُضِیءُ النُّجُومُ لِاَهْلِ الاَرْضِ.»[5]
حضور در مساجد و عبادت در خانه خدا افزون بر آن كه خود توفیقی بزرگ و كما لی ارزشمند است، كمالات روحی دیگری را نیز در پی دارد. رحمت خاصّ خداوند، [6] آمرزش ا لهی[7]، بهشت برین،[8] همنشینی و همدمی با فرشتگان ا لهی[9] از آن جمله است.
كوتاه سخن آن كه یكی از نقشهای اساسی مسجد آن است كه زمینه را برای عبادت پر حضور و خا لصانه فراهم نماید؛ تا مؤمنان در آنجا با پرداختن به نماز و ذكر و دعا، زنگار غفلت از دل و جان بشویند و با خداوند متعال به معنای واقعی كلمه اُنس بگیرند. پس هر اندازه مسجد در ایفای این نقش حیاتی موفّقتر و كار آمدتر باشد، به مسجدی كه قرآن و سنّت آن را ترسیم نموده، یعنی همان«مسجد نمونه» نزدیكتر است.
ب ـ ویژگیهای تربیتی مسجد نمونه
پس از جنبه های عبادی مسجد، نوبت به بررسی ابعاد تربیتی آن می رسد. ا لبتّه از نگاهی آنچه در بخش پیشین، تحت عنوان جنبه های عبادی مسجد مورد بحث قرار گرفت، نیز به گونه ای به ابعاد تربیتی مسجد ـ به معنای عامّ آن ـ باز می گردد؛ زیرا عبادت پرورش دهنده روح و روان آدمی و پاسخ گفتن به یك نیاز طبیعی و مهمّ اوست. كسی كه نیازهای جسمی و روانی خود را به طور منطقی پاسخ گوید، شخصیّتی متعادل می یابد. برعكس، عدم پاسخ منطقی به نیازهای واقعی و فطری، شخصیّت انسان را دچار تباهی و یا دست كم، نقصان و كمبود می كند.
عبادت و راز و نیاز با خداوند، نیاز واقعی و فطری هر انسان و مكمّل، بلكه مقوّم شخصیّت اوست. گر چه عبادت در هر مكانی این نیاز روحی را به طور نسبی تأمین می كند؛ ولی این نیاز در مسجد و عبادتگاه بهتر و كاملتر تأمین می شود.
بر این پایه، انسان بنا به فطرت خویش معبد و مسجد را دوست می دارد و بدان عشق می ورزد. تاریخ نیز به درستی این سخن گواهی می دهد؛ پژوهش های تاریخی نشان می دهد كه معبد با انسان همراه و همزاد بوده است.
از همین رو معصومان ـ علیهم السّلام ـ در سخنان خویش مسجد را آشیانه و پناهگاه مؤمن بر شمرده اند؛[10] پناهگاهی كه انسان در آن جا از دغدغه و اضطراب فاصله می گیرد و به آرامش و سكون دست می یابد.
آری مسجد گرد ملال و اندوه را از چهره جان می زداید. «افسردگی» را كه یك بیماری شناخته شده روحی است، برطرف می كند و شادمانی و نشاط را كه نشان سلامت و تكامل روحی است، جایگزین آن می كند.
از این رو امام صادق ـ علیه السّلام ـ به مسلمانان سفارش می كنند كه به هنگام رویارویی با مشكلات و اندوههای دنیویّ، به نماز و مسجد پناه ببرند.[11] راز این امر روشن است. آن گاه كه مؤمن به مسجد وارد می شود، در فضایی آكنده از قُدس و طهارت قرار می گیرد؛ خانه ای ساده و عاری از پیرایه های مادّی امّا انباشته از جلوه های معنوی و الهی.
با آن كه گناه در همه جا نكوهیده و زشت است، اما در مسجد قباحتی دو چندان می یابد؛[12] پس مؤمن باید تلاش و كوشش بیشتری كند تا در آن مكان مقدّس به گناه آلوده نشود؛ سخنان ظالمان بر زبان نیاورد؛[13] به آبروی دیگران تجاوز نكند؛[14] غیبت[15] و سخنان لغو و بی فایده را كنار نهد[16] و از گفت و گوهایی كه بوی دنیا پرستی و دنیا خواهی می دهد، پرهیز كند.[17]
در حقیقت، مواظبت بر به كار بستن این گونه امور، خود نوعی تمرین بر كارهای خیر و دوری از بدیهاست. همان گونه كه حاجی با احرام بستن، دوری از دنیا و گناه را تمرین می كند و نمازگزار آن گاه كه تكبیره الاحرام می گوید، در آزمون بریدن از خلق و پیوستن به خالق شركت می كند. آثار سازنده و تربیتی حضور در مسجد رفته رفته به دیگر اعمال مؤمن نیز سرایت می كند زیرا حضور در مسجد، حضور در خانه خداست به طور طبیعی كسی كه با خانه خدا اُنس دارد، تلاش می كند تا در خارج از مسجد نیز عملكردی متناسب و همگون با حضور در مسجد داشته باشد. این نقش تربیتی، آن گاه مؤثّرتر خواهد بود كه مؤمن به یاد آورد كه هنگام حضور در مسجد باید علاوه بر زینتهای مادّی، زینتهای معنوی خویش همچون صدق و صفا و خلوص را نیز با خود برگیرد و فرمان:«خُذُوا زِینَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ»[18] را با عمل پاسخ گوید و گر نه پروردگار، او را به خانه خود راه نمی دهد؛ و اولیای بزرگ خدا نیز دست ردّ به سینه اش خواهند زد.[19] از جنبه های دیگری كه در حقیقت به ابعاد تربیتی مسجد برمی گردد، نقش مؤثّری است كه این كانون مقدّس در پیوند دادن دلدادگان خود با انسانهای صالح و برگزیده ایفا می كند. امروزه از نظر آگاهان مسائل تربیتی، نقش دوست خوب در سعادت انسان، نقشی ممتاز به شمار می آید.
مسجد با ایجاد آشنایی و پیوند میان مؤمن با نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی انسان فراهم می كند. كسی كه با خوبان پیوند خورد، حتّی اگر به آنان درجه از تكامل نرسد كه به سبب ترس از خداوند به گناه دست نیازد، دست كم از سر حیا و شرم از برادران دینی خود، راه انحراف را در پیش نمی گیرد.
در مكتب تربیتی اسلام و بسیاری دیگر از مكتبهای تربیتی، «انزوا طلبی» و«جمع گُریزی» یك بیماری روحی شناخته می شود؛ در حالی كه اجتماعی بودن و جمع گرایی ـ در حد معقول آن ـ نشان سلامت روح و روان انسان و تعادل فكری او به حساب می آید. مسجد با فرا خوانی پیوسته مسلمانان به جمع، روح جمع گرایی، انعطاف و نظم پذیری را در آنان تقویت می كند و درون گرایی افراطی و بیگانگی از جمع را از آنان می زداید.
افزون بر آنچه گذشت، مسجد معمولاً جایگاه طرح مشكلات و نارسایی های اجتماعی است. به طور طبیعی، حضور در چنین مكانی روح تعهّد و دردمندی را در فرد می دمد. پرورش این خوی پسندیده در اشخاص، خود نوعی مبارزه با روح بی تعهّدی و بی تفاوتی است؛ روحیه ای كه هر گاه در افراد جامعه ای ـ بویژه نسل جوان آن ـ پیدا شود، آسیبهای اساسی بر پیكر آن اجتماع وارد خواهد شد.
ج ـ ویژگی های فرهنگی ـ آموزشی مسجد نمونه
اكنون به بررسی نقش فرهنگی ـ آموزشی مسجد نمونه می پردازیم.
می توان گفت: این نقش مسجد پس از حنبه های عبادی آن، سرآمد دیگر ابعاد است.در حقیقت بنای مسجد النّبی كه مسجد نمونه اسلام است، تنها تأسیس یك عبادتگاه نبود؛ كه به شهادت مورّخان و محققّان و حتّی خاورشناسان، پی ریزی یك مدرسه بزرگ اسلامی بود.
كشورهای اسلامی از آغاز اسلام تا چند قرن پس از آن، با پدیده ای به نام مدرسه روبرو نبودند. تاریخ تأسیس مدارس هر وقت كه باشد، محقّقان و مورّخان پذیرفته اند كه پیش از پیدایش مدرسه، مسجد یگانه مركز مهم آموزشی ـ فرهنگی در كشورهای اسلامی بوده است.
هر چند برخی محقّقان از جایگاههای آموزشی دیگری مانند مكتبهای خانگی و دارالقرّاء نیز یاد كرده اند.[20]
شاید خوانندگان عزیز تعجّب كنند روزگاری این مسأله در میان فقیهان مطرح بوده كه آیا تأسیس مدرسه جایز است یا نه؟[21]
گرچه طرح این مسأله در فضای كنونی برای ما شگفت انگیز می نماید؛ ولی این مسأله در زمان خود كه مسجد یگانه پایگاه آموزشی بوده و به ناگاه سخن از ایجاد مدارس به میان آمده، دست كم مسأله ای قابل طرح بوده است.
البتّه فقیهان اعمّ از شیعه و سنّی هیچ گاه منعی در احداث مدارس ندیده اند؛ آنان همواره گسترش مدارس را مورد تأیید قرار داده اند؛ بلكه برخی از آنان به بنای مدارس مهمّی دست زده اند. غرض از طرح این نكته، تنها تأكید بر این است كه روزگاری مسجد، یگانه پایگاه مهمّ آموزشی در كشورهای اسلامی بوده است.
[1] . بحارالانوار، علاّمه محمد باقر مجلسی، ج 82، ص 164، مؤسسه الوفاء، بیروت، دوره 110 جلدی، چاپ دوّم، 1403 هـ .ق.
[2] . وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج 3، ص 422، باب 1 از ابواب مكان المصلّی، روایت 2، دوره 20 جلدی، اسلامیّه تهران، چاپ ششم، 1403 هـ .ق.
[3] . جنّ سوره 72، آیه 18.
[4] . وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج 1، ص 268، باب 10 از ابواب وضو، روایت 5،
[5] . همان.
[6] . اشاره به حدیث:«من اختلف الی المسجد اصاب احدی الثمان ... او رحمه منتظره» ـ (همان، ج 3، ص 480، باب 3 از ابواب احكام المساجد، روایت 1.)
[7] . اشاره به حدیثی در مستدرك الوسائل، میرزا حسین نوری، ج 3، ص 361، باب 3، از ابواب احكام المساجد، روایت 13. تحقیق و نشر مؤسسه آل البیت، چاپ اوّل، 1408 هـ .ق، مشهد.
[8] . همان.
[9] . وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج 5، ص 372، باب 1 از ابواب صلوه الجماعه، روایت 7.
[10] . مستدرك الوسائل، میرزا حسین نوری، ج 3، ص 361، باب 3، از ابواب احكام المساجد، روایت 14.
[11] . وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج 5، ص 263، باب 31 از ابواب بقیّه الصلوات المندوبه، روایت 3.
[12] . ر.ك: كشف الغطاء، شیخ جعفر جناحی حلّی، كتاب الصلاه، ص 211، دارالطباعه سیّد مرتضی، 1317.
[13] . اشاره به حدیثی در بحارالانوار، علاّمه محمّد باقر مجلسی، ج 80، ص 377.
[14] . اشاره به حدیثی در «روضه الكافی» محمّد بن یعقوب كلینی، ص 39، دارالتعارف، بیروت، 1411 هـ .ق.
[15] . اشاره به حدیثی در وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج 3، ص 85، باب 2 از ابواب المواقیت، روایت 4.
[16] . اشاره به حدیثی در همان منبع، ص 86، روایت 8.
[17] . همان، ج 3، ص 493، باب 14 از ابواب احكام المساجد، روایت 4.
[18] . اعراف، سوره 7، آیه 31.
[19] . ر.ك: وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج 6، ص 12، باب 3 از ابواب ما تحب فیه الزكاه و ما تستحبّ فیه، روایت 7.
[20] . همان، ص 40 به بعد.
[21] . ر.ك: همان كتاب، ص 217 به بعد.
|
نظرات شما عزیزان:
:: موضوعات مرتبط:
مذهبی،
،
:: برچسب‌ها:
مسجد, 
