سوره كوثر مكي است و سه آيه دارد ( 3)
سورة الكوثر
بِسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ إِنَّا أَعْطيْنَك الْكَوْثَرَ(1) فَصلِّ لِرَبِّك وَ انحَرْ(2) إِنَّ شانِئَك هُوَ الأَبْترُ(3)
ترجمه آيات
به نام الله كه به نيك و بد بخشنده ، و به نيكان مهربان است .
محققا ما به تو خير كثير ( فاطمه (عليهاالسلام) داديم ( 1) .
پس به شكرانهاش براي پروردگارت نماز بخوان و قرباني كن ( 2) .
و بدان كه محققا شماتتگوي و دشمن تو ابتر و بلا عقب است ( 3) .
بيان آيات
در اين سوره منتي بر رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) نهاده به اينكه به آن جناب كوثر داده ، و اين بدان منظور است كه آن جناب را دلخوش سازد و بفهماند كه آن كس كه به وي زخم زبان ميزند كه اولاد ذكور ندارد و اجاق كور است ، خودش اجاق كور است ، و اين سوره كوتاهترين سوره قرآناست ، و روايات در اينكه آيا اين سوره در مكه نازل شده و يا در مدينه مختلف است ، و ظاهرش اين است كه در مكه نازل شده باشد .
و بعضي از مفسرين به منظور جمع بين دو دسته روايات گفتهاند : ممكن است دو
ترجمة الميزان ج : 20ص :638
نوبت نازل شده باشد يكي در مكه و بار ديگر در مدينه .
انا اعطيناك الكوثر در مجمع البيان ميگويد : كلمه كوثر بر وزن فوعل به معناي چيزي است كه شانش آن است كه كثير باشد ، و كوثر به معناي خير كثير است .
ولي مفسرين در تفسير كوثر و اينكه كوثر چيست اختلافي عجيب كردهاند : بعضي گفتهاند : خير كثير است .
و بعضي معاني ديگري كردهاند كه فهرستوار از نظر خواننده ميگذرد :
1 - نهري است در بهشت .
2 - حوض خاص رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) در بهشت و يا در محشر است .
3 - اولاد رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) است .
4 - اصحاب و پيروان آن جناب تا روز قيامت است .
5 - علماي امت او است .
6 - قرآن و فضائل بسيار آن .
7 - مقام نبوت است .
8 - تيسير قرآن و تخفيف شرايع و احكام است .
9 - اسلام است .
10 - توحيد است .
11 - علم و حكمت است .
12 - فضائل رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) است .
13 - مقام محمود است .
14 - نور قلب شريف رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) است .
و از اين قبيل اقوالي ديگر كه به طوري كه از بعضي از مفسرين نقل شده بالغ بر بيست و شش قول است .
صاحبان دو قول اول استدلال كردهاند به بعضي روايات ، و اما باقي اقوال هيچ دليلي ندارند به جز تحكم و بي دليل حرف زدن ، و به هر حال اينكه در آخر سوره فرمود : ان شانئك هو الابتر با در نظر گرفتن اينكه كلمه ابتر در ظاهر به معناي اجاق كور است ، و نيز با در نظر گرفتن اينكه جمله مذكور از باب قصر قلب است ، چنين به دست ميآيد كه منظور از كوثر ، تنها و تنها كثرت ذريهاي است كه خداي تعالي به آن جناب ارزاني داشته ، ( و بركتي است كه در نسل آن جناب قرار داده ) ، و يا مراد هم خير كثير است و هم كثرت ذريه ، چيزي كه هست كثرت ذريه يكي از مصاديق خير كثير است ، و اگر مراد مساله ذريه به استقلال و يا به طور ضمني نبود ، آوردن كلمه ان در جمله ان شانئك هو الابتر فايدهاي نداشت ، زيرا كلمه ان علاوه بر تحقيق ، تعليل را هم ميرساند و معنا ندارد بفرمايد ما به تو حوض داديم ، چون كه بدگوي تو اجاق كور است و يا بي خبر است .
ترجمة الميزان ج : 20ص :639
و روايات هم بسيار زياد رسيده كه سوره مورد بحث در پاسخ كسي نازل شده كه رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) را به اجاق كوري زخم زبان زد و اين زخم زبان هنگامي بود كه قاسم و عبد الله دو فرزندان رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) از دنيا رفتند ، پس با اين بيان روشن شد كه سخن آن مفسر كه گفته : منظور صاحب اين زخم زبان از كلمه ابتر بريدگي از مردم يا انقطاع از خير بوده و خداي تعالي در رد گفتارش فرموده او خودش منقطع از هر چيز است سخن بي وجهي است .
و چون جمله انا اعطيناك ... در مقام منت نهادن بود ، با سياق متكلم مع الغير ( ما ) آمد كه بر عظمت دلالت ميكند ، و چون منظور از آن خوشدل ساختن رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) بود مطلب را با واژه اعطاء كه ظاهر در تمليك است بيان داشت و فرمود : ما به تو كوثر عطا كرديم .
و اين جمله از اين دلالت خالي نيست كه فرزندان فاطمه (عليهاالسلام) ذريه رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) هستند ، و اين خود يكي از خبرهاي غيبي قرآن كريم است ، چون همانطور كه ميبينيم خداي تعالي بعد از درگذشت آن حضرت بركتي در نسل آن جناب قرار داد ، به طوري كه در همه عالم هيچ نسلي معادل آن ديده نميشود ، آن هم با آن همه بلاها كه بر سر ذريه آن جناب آوردند و گروه گروه از ايشان را كشتند .
فصل لربك و انحر از ظاهر سياق و ظاهر اينكه حرف فاء بر سر اين جمله در آمده ، استفاده ميشود كه امر به نماز و نحر شتر ، كه متفرع بر جمله انا اعطيناك الكوثر شده ، از باب شكر نعمت است ، و چنين معنا ميدهد ، حال كه ما بر تو منت نهاديم و خير كثيرت داديم اين نعمت بزرگ را با نماز و نحر شكرگزاري كن .
و مراد از نحر بنا بر رواياتي كه از طرق شيعه و سني از رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) و از علي (عليهالسلام)رسيده ، و نيز رواياتي كه شيعه از امام صادق و ساير ائمه اهل بيت (عليهمالسلام) روايت كرده ، دست بلند كردن به طرف گردن در هنگام تكبير گفتن براي نماز است .
ولي بعضي گفتهاند : معنايش اين است كه نماز عيد قربان بخوان ، و شتر هم قرباني
ترجمة الميزان ج : 20ص :640
كن ، ( چون كلمه نحر به معناي سر بريدن شتر به آن نحو خاص است ، همچنان كه كلمه ذبح به معناي سر بريدن ساير حيوانات است) .
بعضي ديگر گفتهاند : معنايش اين است كه براي پروردگارت نماز بخوان ، و وقتي سر از ركوع بر ميداري به طور كامل بايست .
بعضي ديگر معاني ديگري هم ذكر كردهاند .
ان شانئك هو الابتر كلمه : شانيء به معناي دشمن خشمگين ، و كلمه أبتر به معناي اجاق كور است ، و اين كسي كه چنين زخم زباني به آن جناب زده بود عاصي بن وائل بوده .
بعضي گفتهاند : مراد از ابتر منقطع از خير ، و يا منقطع از قوم خويش است ، كه خواننده توجه فرمود اين قول با روايات شان نزول نميسازد .
بحث روايتي
در الدر المنثور است كه بخاري ابن جرير و حاكم از طريق ابي بشر از سعيد بن جبير از ابن عباس روايت كردهاند كه گفت : كوثر آن خيري است كه خداي تعالي به رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) داد .
ابو بشر ميگويد : به سعيد بن جبير گفتم جمعي از مردم معتقدند كه كوثر نام نهري در بهشت است .
سعيد گفت نهري هم كه در بهشت است يكي از خيرهايي است كه خداي تعالي به آن جناب ارزاني داشته .
و در همان كتاب آمده كه ابن ابي حاتم ، حاكم ، ابن مردويه ، و بيهقي در كتاب سنن خود ، از علي بن ابي طالب روايت كردهاند كه فرموده وقتي اين سوره بر رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) نازل شد ، از جبرئيل پرسيد : اين نحيرة كه خداي عز و جل مرا بدان مامور فرموده چيست ؟ گفت : منظور نحيرة نيست ، بلكهخداي تعالي مامورت كرده وقتي ميخواهي احرام نماز ببندي دستهايت را بلند كني ، هم در تكبيرة الاحرام و هم در هنگام ركوع رفتن و هم در موقع سر از ركوع برداشتن ، كه اين نماز ما و نماز فرشتگاني است كه در هفت آسمان هستند ، و براي هر چيزي زينتي است ، و زينت نماز دست بلند كردن در هر تكبير است .
ترجمة الميزان ج : 20ص :641
و رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) فرمود : دست بلند كردن يكي از مظاهر استكانت و التماس است كه خداي تعالي ( در مذمت كفار ) فرموده : فما استكانوا لربهم و ما يتضرعون - براي پروردگار خود نه استكانت دارند و نه تضرع و زاري .
مؤلف : اين روايت را صاحب مجمع البيان از مقاتل از اصبغ بن نباته از آن جناب نقل كرده ، سپس گفته ثعلبي و واحدي اين روايت را در تفسيرهاي خود آوردهاند .
و نيز گفته همه عترت طاهره از آن جناب نقل كردهاند ، كه معناي نحر بلند نمودن دو دست تا محاذي گودي زير گلو در هنگام نماز است .
و نيز در الدر المنثور است كه ابن جرير از ابي جعفر روايت كرده كه در ذيل آيه فصل لربك گفته است : يعني نماز بخوان ، و در معناي كلمه و انحر گفته : يعني دستها را در آغاز نماز و هنگام گفتن تكبير افتتاح، بلند كن .
و نيز در همان كتاب است كه ابن مردويه از ابن عباس روايت كرده كه در تفسير آيه فصل لربك و انحر گفته : خداي تعالي به رسول گراميش وحي فرستاد كه وقتي تكبير اول نماز را ميگويي دستها را تا برابر نحرت - گودي زير گلويت - بلند كن ، اين است معناي نحر .
و در مجمع البيان در ذيل آيه از عمر بن يزيد روايت كرده كه گفت : من از امام صادق (عليهالسلام) شنيدم كه در تفسير آيه فصل لربك و انحر ميفرمود : اين نحر عبارت است از بلند كردن دستهايت تا برابر صورت .
مؤلف : آنگاه ميگويد : عبد الله بن سنان هم مثل اين حديثرا از آن جناب نقل كرده ، و نيز قريب به آن را جميل از آن جناب روايت كرده است .
و در الدر المنثور است كه ابن سعد و ابن عساكر از طريق كلبي از ابي صالح از ابن عباس روايت كردهاند كه گفت : بزرگترين فرزند رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) قاسم ، سپس زينب ، و آنگاه عبد الله ، و پس از او ام كلثوم ، و آنگاه فاطمه و در آخر رقيه بود ، قاسم از دنيا رفت و اولين كس از فرزندان آن جناب بود كه در مكه از دنيا رفت ، و بعد از او عبد الله از دنيا رفت ، و عاصي بن وائل سهمي گفت : نسل او قطع شد ، پس او أبتر و بي عقب است ، در
ترجمة الميزان ج : 20ص :642
پاسخش خداي تعالي اين آيه را فرستاد كه خود عاصي بن وائل ابتر و بدون عقب است .
و در همان كتاب است كه زبير بن بكار و ابن عساكر ، از جعفر بن محمد از پدرش روايت كردهاند كه فرمود : قاسم پسر رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) در مكه از دنيا رفت و بعد از دفن جنازه آن جناب رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) به عاصي بن وائل و پسرش عمرو برخورد ، عاصي وقتي رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) را از دور ديد گفت : الآن زخم زباني به او ميزنم ، همين كه آن جناب نزديك شد ، گفت : چه خوب شد كه اجاقش كور شد ، در پاسخ او اين آيه نازل شد : ان شانئك هو الابتر .
و نيز در همان كتاب است كه ابن ابي حاتم از سدي روايت كرده كه گفت : قريش را رسم چنين بود كه وقتي فرزند ذكور كسي ميمرد ميگفتند : بتر فلان ، و چون فرزند رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) از دنيا رفت عاصي بن وائل گفت بتر يعني فرزند ذكورش مرد ، و اين فرد ( رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) از همه بيشتر بتر شد ، ( چون هيچ فرزند ذكور برايش نماند) .
مؤلف : و در بعضي از تواريخ آمده كه شماتت كننده وليد بن مغيره بوده .
و در بعضيديگر آمده كه ابو جهل بوده .
و در بعضي ديگر آمده كه عقبة بن ابي معيط بوده .
و در بعضي آمده كه كعب بن اشرف بوده ، ولي معتبر همان است كه ميگفت عاصي بن وائل بوده است .
مؤيد آن ، روايتي است كه مرحوم طبرسي آن را در احتجاج از حسن بن علي (عليهماالسلام) نقل كرده كه آن جناب در حديثي كه روي سخنش در آن با عمرو بن العاصي است ، فرموده : و تو در بستري مشترك متولد شدي ( يعني مادرت هم با عاصي بن وائل هم بستر ميشده و هم با ديگران ) ، و وقتي متولد شدي عدهاي از رجال قريش بر سر تو نزاع كردند ، ابو سفيان بن حرب گفت اين پسر از نطفه من است .
وليد بن مغيره گفت : از من است .
عثمان بن حارث و نضر بن حارث بن كلده ، و عاصي بن وائل هر يك ادعا كردند كه از من است ، تا آنكه از ميان همه آنان لئيمتر و بي حسب و نسبتر و خبيثتر و ستمكارتر و زناكارترشان عاصي بن وائل زورش بر سايرين چربيد و تو را به خود ملحق ساخت .
و نيز اين تو بودي كه براي بر شمردن افتخاراتت به خطبه ايستادي ، و گفتي اين منم .
ترجمة الميزان ج : 20ص :643
كه محمد را زخم زبان ميزنم ، و عاصي بن وائل گفت : محمد مردي أبتر است ، يعني اولاد ذكوري ندارد ، اگر از دنيا برود نامش از صفحه روزگار محو ميشود ، و خداي تعالي در پاسخش فرمود : ان شانئك هو الابتر - تا آخر حديث .
و در تفسير قمي در ذيل آيه انا اعطيناك الكوثر آمده كه كوثر نهري است در بهشت ، كه خدا آن را به محمد (صلياللهعليهوآلهوسلّم) داده ، تا عوض از پسرش ابراهيم باشد .
مؤلف : اين روايت علاوه بر اينكه مرسل است ، يعني سندش ذكر نشده ، و علاوه بر اينكه مضمر است ، يعني تنها در آن آمده كه : فرمود و روشن نكرده كه كدام يك از ائمه فرموده ، با ساير روايات معارض است ، و تفسير كوثر به نهري در بهشت منافات ندارد كه كوثر به معناي خير كثير باشد ، چون همانطور كه در خبر ابن جبير گذشت نهر بهشتي هم مصداقي از خير كثير است .
